از جانی دپ تا آنتونی هاپکینز؛ چرا ستارهها این روزها راه جده را در پیش گرفتهاند؟
ریحانه اسکندری: در روزهای پایانی سال ۲۰۲۵، زمانی که پنجمین دوره جشنواره بینالمللی فیلم دریای سرخ در جده در حال برگزاری است، نگاهها بیش از هر زمان دیگری به این رویداد دوخته شده است؛ رویدادی که تنها طی چند سال، توانسته خود را بهعنوان مهمترین رخداد سینمایی جهان عرب و نقطه عطفی در مسیر دگرگونی فرهنگی و اقتصادی عربستان تثبیت کند.
جشنوارهای که در آغاز راه، بسیاری آن را یک رویداد تشریفاتی یا نمادین میدانستند، امروز به مرکزی برای شکلگیری شبکههای همکاری، تولید مشترک، سرمایهگذاری سینمایی، و معرفی تازهترین آثار سینمایی منطقه تبدیل شده است. حالا جده، این شهر ساحلی تاریخی، در ده روز برگزاری جشنواره به شهری بدل میشود که مرزهای سنت و مدرنیته در آن کنار هم مینشینند و سینما در قلب آن میتپد.
دور پنجم این جشنواره با فیلم «غول» که یک درام ورزشی از زندگی نسیم حامد بوکسور یمنی – بریتانیایی به کارگردانی وآن آثال افتتاح شد. شان بیکر نیز رئیس هیئت داوران این جشنواره است.
در این دوره جشنواره، ۱۶ فیلم در بخش رقابتی اصلی، ۲۳ فیلم در بخش رقابتی فیلمهای کوتاه، ۲۱ فیلم در بخش فیلمهای کوتاه عربی، ۳ انیمیشن، ۱۰ فیلم در بخش نیو ویژن، ۱ سریال، ۶ فیلم در بخش آثار کلاسیک مرمت شده که در این بخش فیلم «طلسم شده» از آلفرد هیچکاک دیده میشود، بخش نمایش ویژه یکی دیگر از بخشهای این جشنواره است که در این بخش فیلمهای «صدای هند رجب» از کوثر بن هنیه و فیلم «بیل را بکش» کوئینتین تارانتینو هم دیده میشوند، بخش فیلمهای بینالمللی دیدنی که فیلم «غول» در آن حضور دارد در افتتاحیه نیز پخش شده است، انیمیشن «اسکارلت» که اولین پخشش در جشنواره ونیز بوده است و فیلم «کوچور »با بازی آنجلینا جولی در این بخش به چشم میخورند. ۵ فیلم در بخش مستند حضور دارند که میتوان از میان آنها به فیلمهایی مثل «نور» که داستان زندگی یک فوتبالیست مشهور عرب است اشاره کرد. همینطور ۱۲ فیلم در بخش صدای آینده حضور یافتهاند. این بخش به فیلمهای ۳ تا ۶ دقیقهای فیلمسازان نوجوان و جوان عرب ساکن عربستان با محوریت وطن، مدرسه و خانواده اختصاص دارد.
فیستوال امسال پر از چهرههای هالیوودی و بالیوودی است از جمله بازیگر پیشکوست هندی ریکا که بیش از صد فیلم در کارنامه خود امسال جایزه یک عمر دستاور هنری را از این جشنواره دریافت کرد. آنا دی آرماس، آدرین برودی، آنتونی هاپکینز، ژولیت بینوش، کوثر بنهنیه، داکوتا جانسون، کریستن دانست، نادین لبکی، ریز احمد، دارن آرنوفسکی و… از دیگر ستارههایی هستند که امسال روی فرش قرمز این جشنوراه حاضر شدهاند.
اما این جشنواره چه طور راه خود را آغاز کرد چه طور به جایی رسید که چنین ستارههایی را جذب رویداد خود کند؟
آغاز راه؛ از یک ایده تا یک پروژه ملی
ایده تأسیس نخستین جشنواره مستقل و بینالمللی فیلم در عربستان، زمانی مطرح شد که دولت این کشور در قالب برنامههای توسعه اجتماعی و فرهنگی خود، تصمیم گرفت فضای هنر و سرگرمی را بهطور جدی گسترش دهد. در دهه گذشته، سینما دوباره به عربستان برگشت و درهای سالنها پس از سالها بسته بودن، یکی یکی باز شدند.
در چنین فضایی، نیاز به یک بستر بزرگ برای نمایش آثار داخلی و منطقهای، ارتقای صنعت فیلمسازی و ایجاد ارتباط با سینمای جهان کاملاً محسوس بود. همین نیاز زمینهساز شکلگیری جشنوارهای شد که نام آن را «دریای سرخ» گذاشتند؛ نقطهای که تاریخ جده قرنها بر محور آن ساخته شده و حالا سینما نیز به آن گره خورده است.
نخستین دوره این جشنواره با رعایت پروتکلهای سنگین دوران همهگیری کرونا برگزار شد و با وجود محدودیتها توانست توجه جامعه سینمایی منطقه را جلب کند. اما آنچه امروز در سال ۲۰۲۵ پیش روی ماست، حاصل جهشی چندساله است؛ جهشی که هم به تقویت اقتصاد فرهنگی عربستان کمک کرده و هم فضای تازهای برای گردش سرمایه، ایجاد فرصتهای شغلی و همکاریهای خلاقانه فراهم کرده است.
جده؛ شهری که هر سال متولد میشود
هر سال با آغاز جشنواره، بخش تاریخی جده، همان «البلد» که در فهرست میراث جهانی ثبت شده دگرگون میشود. کوچههای سنگی، خانههای قدیمی با پنجرههای چوبی، میدانها و گذرگاهها، همه تبدیل میشوند به صحنهای باز برای عبور ستارهها، فیلمسازان، تهیهکنندگان و خبرنگاران.
در طول ده روز جشنواره، هویت شهر تغییری چشمگیر پیدا میکند؛ هزاران نفر به این منطقه میآیند، استودیوهای پخش زنده در نقاط مختلف برپا میشود، سالنهای نمایش موقت ساخته میشود و رستورانها، کافهها و هتلها با ظرفیت کامل فعالیت میکنند.
این رونق کوتاهمدت، سالهاست که به چرخه اقتصادی جده و حتی شهرهای اطراف کمک کرده است. کسبوکارهای محلی از فروشندگان صنایع دستی گرفته تا رستورانهای کوچک، همگی افزایش درآمدی قابل توجه را تجربه میکنند.
در کنار آن، حضور چهرههای بینالمللی در این شهر، از بازیگران گرفته تا تهیهکنندگان بزرگ، جده را به یکی از نقاط مهم تبادل فرهنگی خاورمیانه تبدیل کرده است.
چهارمین دوره؛ نقطه عطف واقعی
بسیاری از تحلیلگران سینمایی بر این باورند که دوره چهارم جشنواره که در سال ۲۰۲۴ برگزار شد، مهمترین دوره از آغاز فعالیت جشنواره بود؛ سالی که نشان داد دریای سرخ دیگر یک تجربه کوتاهمدت یا نمادین نیست، بلکه ساختاری پایدار و تأثیرگذار در صنعت سینمای منطقه است.
در آن دوره، برنامهای گسترده از فیلمها ارائه شد؛ از آثار تازه سینمای سعودی گرفته تا فیلمهای شاخص جهان عرب، تولیدات آفریقایی، و مجموعهای از آثار آسیایی. این تنوع باعث شد جشنواره بتواند مخاطبان بسیار مختلفی را جذب کند و نقش جدیدی در معرفی سینمای جنوب جهانی پیدا کند.
چهارمین دوره جشنواره، که از ۵ تا ۱۴ دسامبر ۲۰۲۴ برگزار شد، منطقهٔ تاریخی البلد جده را به یک مرکز جهانی برای سینما تبدیل کرد و افسانههای صنعت فیلم، فیلمسازان آیندهنگر و علاقهمندان مشتاق سینما از سراسر جهان را گرد هم آورد.
تم و عنوان مخصوص سال گذشته جشنواره، «خانه جدید سینما» بود، بازگشت جشنواره به البلد، منطقه ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، را جشن گرفت و زمینهساز بزرگترین دوره جشنواره تا آن زمان شد؛ دورهای که ارتباطات مؤثر صنعتی، قراردادهای پیشگامانه و همکاریهای جدید را به همراه داشت.
جشنواره ۲۰۲۴ شاهد مشارکت بیسابقهای بود، با بیش از ۴۰ هزار شرکتکننده و تقریباً ۷ هزار مهمان معتبر، ۱۲۲ فیلم از ۸۵ کشور را به نمایش گذاشت که ۶۱ اثر اولین پخش خود را تجربه کردند. در مجموع ۳۰۲ سانس اکران در آن دوره برگزار شد که نیمی از این اکرانها اولین نمایش جهانی یا بینالمللی یک اثر بودند.
مجموع کل اکرانها به این صورت بود: ۴۶ نمایش جهانی اول برای یک فیلم، ۱۵ نمایش اول برای آثار بینالمللی و ۵۳ نمایش اول از فیلمهای اروپایی و آمریکایی در منطقهٔ خاورمیانه و شمال آفریقا. موفقیت این دوره، تأثیر روزافزون جشنواره دریای سرخ را به عنوان یک رویداد مهم فرهنگی و صنعتی تقویت کرد.
با اتکا به موفقیت جشنواره، بازار دریای سرخ نیز دورهای موفق را پشت سر گذاشت؛ با حضور ۱۴۲ شرکت کننده، ۴۰ سخنران در برنامه «نشستهای بازار»، و پروژههای بازار هنری و اقتصادی عربستان که شامل ۲۴ پروژه در مرحله توسعه یا تولید و ۷ اثر در مرحله پسا تولید توسط کارگردانان عرب، آفریقایی و آسیایی بود.
دو هیئت داوری جشنواره، به ریاست اسپایک لی، در ۱۴ بخش رقابتی به بحث و بررسی پرداختند. ۱۶ فیلم بلند برای کسب جوایز برتر رقابت کردند و همچنین فیلمهای کوتاه از جهان عرب، آسیا و آفریقا در برنامههای «سینمای جدید سعودی»، «سینمای جدید» و «کوتاههای عرب» به نمایش درآمدند.
فرش قرمز جشنواره مانند یک آهنربا برای ستارههای جهانی بود و در دوره پیشین، امیلی بلانت، عامر خان، منا زکی، وایولا دیویس و پریانکا چوپرا جوناس مورد تقدیر قرار گرفتند.
دیگر حاضران شاخص شامل میشل یئو، کارینا کاپور خان، جانی دپ، وین دیزل و بسیاری دیگر بودند. در دوره سال ۲۰۲۴ جشنواره همچنین میزبان ۲۵ جلسه گفتگو بود که با حضور چهرههای مشهور برگزار شد.
قابل توجه است که جانی دپ در دور سوم این جشنواره نیز حضور داشته است.
برای ادامه حمایت از استعدادها، صندوق دریای سرخ تاکنون بیش از ۲۸۰ پروژه را پشتیبانی کرده است، از جمله یک فیلم نامزد دریافت جایزه اسکار، که نقش آن را به عنوان یک نیروی حیاتی در صنعت فیلم منطقهای و بینالمللی تثبیت میکند.
جده در آن روزها صحنه عکسهایی شد که بهسرعت در شبکههای اجتماعی و رسانههای خبری جهان پخش شدند.
همین پروسه برای پنجمین دوره جشنواره که در سال جاری در حال برگزاری است رخ داده است و الگوی موفق سال ۲۰۲۴ حتی با ستاره ها بزرگتری در سال ۲۰۲۵ تکرار شده است. طوری که خیلی از ستارههای بزرگ وقت خود را در اختیار جشنوارههای همزمان قرار نمیدادند، چون مهمان عربستان بودند و حضور در این جشنواره برایشان اهمیت جدی داشت. البته اطلاعات دقیق از دستاوردهای مالی دور پنجم جشنواره مدتی پس از انجام اختتامیه توسط مسئولین برگزاری در سایت رسمی این جشنواره اعلام میشود و هنوز نمیتوان با اعداد این دوره جشنواره را تحلیل و بررسی کرد.
بازار فیلم؛ یک گام به سمت اقتصاد پایدار سینما
یکی از مهمترین بخشهای جشنواره دریای سرخ، «بازار فیلم» است؛ بازاری که هدفش تنها خرید و فروش فیلم نیست، بلکه ایجاد همکاریهای بلندمدت، معرفی پروژهها، جذب سرمایهگذار و ساخت شبکه ارتباطی میان سینماگران منطقه و جهان است.
بازار فیلم طی سالهای اخیر بستری فراهم کرده تا پروژههای در مراحل مختلف از توسعه تا تولید و پس از تولید در معرض دید تهیهکنندگان، سرمایهگذاران و پخشکنندگان قرار بگیرد.
در این فضا، فیلمسازان جوان سعودی و عرب، فرصت پیدا میکنند طرحهای خود را ارائه کنند و از کمکهای مالی، مشاورههای تخصصی، و کارگاههای حرفهای استفاده کنند. تأکید جشنواره بر حمایت از استعدادهای نو باعث شده بسیاری از پروژههای سینمای مستقل سعودی و عربی، نخستین بار در همین بازار مطرح شوند و مسیر تولید را طی کنند.
صندوق دریای سرخ؛ موتور محرک تولید سینمایی
یکی از جدیترین ابزارهای جشنواره برای حمایت از سینماگران، «صندوق دریای سرخ» است. این صندوق که هدفش پشتیبانی از پروژههای عربی، آفریقایی و آسیایی است، طی چند سال فعالیت خود به صدها فیلم کمک مالی کرده؛ از پروژههای بسیار کوچک گرفته تا فیلمهایی که در جشنوارههای جهانی نمایش داده شدهاند.
کمکهای این صندوق تنها به مرحله تولید محدود نیست؛ از نگارش فیلمنامه تا کامل کردن نسخه نهایی فیلم، همگی در دایره حمایت آن جای میگیرند.
این صندوق، با تأمین مالی گسترده خود، توانسته نقش مهمی در ایجاد یک «جریان سینمایی تازه» در منطقه داشته باشد؛ جریانی که بر روایتهای بومی، صداهای مستقل و تجربهگرایی تأکید دارد.
پنجمین دوره؛ جشنوارهای که در حال بازتعریف جایگاه سینمای عربستان است
اکنون و در سال ۲۰۲۵، با برگزاری پنجمین دوره جشنواره، میتوان بهروشنی دید که این رویداد چگونه در حال تغییر چهره فرهنگی عربستان است.
در این دوره، جشنواره بر چند محور اصلی تمرکز بیشتری دارد:
۱. تقویت سینمای سعودی
جشنواره تلاش کرده فیلمسازان محلی را در اولویت قرار دهد؛ آثاری که روایتهایی تازه درباره جامعه سعودی، میراث فرهنگی و تجربه نسل جوان ارائه میکنند.
۲. گسترش همکاریهای منطقهای
با توجه به حضور فیلمسازانی از کشورهای عربی و آفریقایی، جشنواره در حال ساخت یک پل مشترک میان این مناطق است؛ پلی که میتواند به همکاریهای تولیدی گسترده منجر شود.
۳. تمرکز بر آموزش و توسعه مهارت
برگزاری کارگاهها، نشستهای تخصصی و برنامههای آموزشی (حضور چهرههایی چون هاپکینز و برودی و بسیاری از ستارههایی رودرو با مخاطبان سینما صحبت میکنند) باعث شده نسل جوان علاقهمند به سینما فرصت پیدا کنند از تجربیات حرفهایهای صنعت استفاده کنند.
۴. افزایش نقش زنان در سینمای منطقه
در چند سال اخیر، حضور فیلمسازان زن سعودی و عرب در جشنواره افزایش پیدا کرده و آثار آنان در بخشهای مختلف به نمایش گذاشته میشود. جشنواره تلاش کرده فضایی فراهم کند که زنان بتوانند در مسیر حرفهای خود حمایت و دیده شدن واقعی را تجربه کنند.
تأثیر جشنواره دریای سرخ تنها فرهنگی نیست؛ این رویداد بهتدریج در حال تبدیل شدن به یکی از شاخصترین موتورهای اقتصاد فرهنگی عربستان است. علاوهبر این، سرمایهگذاریهایی که طی جشنواره در پروژههای سینمایی انجام میشود، چرخهای پایدار ایجاد میکند: فیلمها تولید میشوند، در جشنوارهها نمایش داده میشوند، به پخش جهانی میرسند و فرصتهای شغلی گسترده برای فعالان صنعت ایجاد میکنند.
جشنوارهای که به آینده نگاه میکند
در فضای مجازی فعالان میگویند، این روزها، وقتی در خیابانهای البلد قدم میزنی، جوانانی را میبینی که با دوربین روی شانه، از یک کارگاه به کارگاهی دیگر میروند. میبینی گروهی از فیلمسازان جوان در گوشه کافه درباره فیلمنامه جدید صحبت میکنند. یا شنونده بحثهای پرشور درباره فیلمهای امسال میشوی.
این فضا نشانه آن است که جشنواره فقط یک رویداد سالانه نیست؛ بلکه مسیری طولانی برای ساختن آینده سینمای عربستان است.
با توجه به برنامهریزیهای انجامشده، دولت عربستان قصد دارد این جشنواره را به یکی از سه رویداد مهم سینمایی خاورمیانه تبدیل کند و آن را به نقطه تلاقی سینمای جهان عرب، آفریقا و آسیای جنوب و غرب تبدیل کند.
جشنواره بینالمللی فیلم دریای سرخ اکنون در پنجمین دوره خود، نه تنها یک رویداد فرهنگی، بلکه بخشی از پروژه بزرگ تغییرات اجتماعی و اقتصادی عربستان است.
جشنواره با حمایت از استعدادهای نو، جذب سرمایهگذاری خارجی، تقویت شبکههای همکاری سینمایی و ایجاد فضایی برای گفتوگو و تجربهگرایی، به یکی از ستونهای اصلی توسعه فرهنگی عربستان تبدیل شده است.
این رویداد امروز بیش از هر زمان دیگری نشان میدهد که سینما در این کشور نه یک تفریح لوکس، بلکه ابزاری برای ساخت آینده، ایجاد هویت تازه و روایت داستانهایی است که سالها شنیده نشده بودند.
۵۹۲۴۴
