یک قاضی بازنشسته: حضور زنان در سیستم قضایی از نظر فقهی ایرادی ندارد/ جای زنان در سیستم قضایی خالی است
به گزارش خبرآنلاین، در تاریکیِ یک سالن دادگاه، زنی در ردای قضاوت می‌نشیند؛ با چشمانی که میان خطوط پرونده، حقیقت را جست‌وجو می‌کند. این تصویر، نه از دنیای واقعیت که از قاب تلویزیون و سریال «محکوم» به ما می‌رسد؛ سریالی که تلاش می‌کند تصویری امیدبخش از حضور زنان در رأس قضا نشان دهد. اما کافی است دوربین را از سریال به واقعیت برگردانیم تا متوجه شویم جای این زنان، سال‌ها است که در دادگاه‌های عالی، در هیئت منصفه، در دیوان عالی کشور و حتی در بسیاری از دادگاه‌های بدوی، خالی است.
این روزها سریال «محکوم» در حال پخش است و تصویری از یک زن درسیستم قضائی پیچیده و پر از چالش به نمایش می‌گذارد و تلاش می‌کند تا به عدالت دست یابد. این سریال که در تلاش است تا به جایگاه زنان در قوه قضائیه توجه کند، بسیاری از سوالات و مباحث ناتمام در دنیای واقعی را در ذهن مخاطب ایجاد کرده که آیا حقیقت در دنیای واقعی با آنچه در «محکوم» می‌بینیم، هم‌خوانی دارد؟ چرا علی‌رغم تمام تغییرات اجتماعی و فرهنگی اخیر، حضور زنان در دستگاه قضائی ایران همچنان کم‌رنگ و محدود است؟ و آیا امیدی به تغییرات جدی در این زمینه وجود دارد؟
در گفت‌وگو با دکتر محمدحسین ساکت، قاضی بازنشسته و مستشار پیشین دیوان عالی کشور، به بررسی این موضوع پرداخته‌ایم. ساکت، با اشاره به کمبود زنان در سطوح بالای قضائی و چالش‌های جدی‌ای که این کمبود به همراه دارد، توضیح می‌دهد که مشکلات موجود فراتر از موانع قانونی است و ریشه در ساختارهای فرهنگی و اجتماعی دارد که همچنان مانع از ارتقای زنان به جایگاه‌های بالاتر در دستگاه قضائی می‌شود. او معتقد است که اگرچه زنان در سال‌های اخیر در برخی بخش‌ها به‌ویژه در دادسراها و سمت‌های دادیاری نقش پررنگ‌تری ایفا کرده‌اند، اما همچنان در مقام‌های کلیدی و مهمی مانند قضاوت در دادگاه‌های عالی یا دیوان عالی کشور جایی ندارند.
این در حالی است که در سطح جهانی، قوانین بسیاری از کشورها تغییر کرده و حضور زنان در دستگاه‌های قضائی به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. اما در ایران، همچنان شاهد موانع جدی برای حضور زنان در سمت‌های بالا و مقامات قضائی هستیم. در این مصاحبه به واکاوی این موضوع و تحلیل چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌روی زنان در دستگاه قضائی ایران پرداختیم که می‌خوانید.
با توجه به تغییرات اجتماعی و فرهنگی اخیر، چه عواملی باعث افزایش حضور زنان در دادسراها و دستگاه قضایی ایران شده و آیا این تغییرات به سیاست‌های خاصی در سیستم قضائی ایران مربوط می‌شود؟
در سال‌های اخیر، حضور زنان در دادسراها و دستگاه قضایی ایران افزایش چندانی نیافته است، حتی اگر این حضور در سمت‌های عالی نباشد. متاسفانه نقش زنان در دستگاه قضایی بسیار محدود بوده و معمولاً به سمت‌های معاون دادستان یا مشاور در پرونده‌ها محدود می‌شود.
هنوز در ساختار قضائی ایران، موانع ساختاری و فرهنگی مانع از رسیدن زنان به مقام صدور حکم است؟ یا این که علت اصلی این وضعیت، فقدان فرصت‌های شغلی و ارتقا برای زنان است؟
زنان در این دوران، نقش عمده‌ای در صدور کیفرخواست یا موافقت با نظریه‌ها داشتند، اما هیچ‌گاه در مقام صدور حکم قرار نمی‌گیرند من سال‌ها پیش اعلام کردم که هیچ قاضی زنی نداریم و به من یک اسم دادند که اینگونه نیست واین خانم قاضی است اما من هرچه گشتم چنین فردی وجود نداشت.
در حال حاضر، زنان بیشتر در کدام بخش از این ساختار قضائی فعالیت می‌کنند و چه موانعی باعث حضور کمتر آنان در سمت‌های قضات نشسته می‌شود؟
از نظر ساختار قضایی، قضات دادگاه‌ها به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: قضات ایستاده و قضات نشسته. قضات ایستاده معمولاً در دادسراها فعالیت می‌کنند و به عنوان دادیار یا بازپرس در جلسات دادگاه ایستاده دفاع می‌کنند. در مقابل، قضات نشسته که عمدتاً در دادگاه‌های بالاتر حضور دارند، حکم صادر می‌کنند و در جایگاه قاضی می‌نشینند.
یکی از تفاوت‌های مهم میان این دو گروه، در میزان انعطاف‌پذیری است. قضات ایستاده به راحتی می‌توانند جابه‌جا شوند، اما تغییر موقعیت قضات نشسته نیازمند موافقت از مراجع بالاتر است.
چه عواملی باعث عدم حضور زنان در دادگاه‌های عالی و دیوان عالی کشور می‌شود؟ آیا این موضوع به قوانین خاص یا بیشتر به مسائل فرهنگی و اجتماعی مربوط است؟
در سیستم قضایی ایران اصطلاحات خاصی مانند «دادگاه عالی» و «دادگاه تجدیدنظر» به‌طور متفاوتی به کار می‌روند. در حال حاضر، چندین سال است که هیچ خانمی در مقام قاضی دیوان عالی کشور یا دادگاه تجدیدنظر قرار ندارد.
به‌نظر شما، قانون‌گذاران و مسئولان قضائی ایران به‌طور آگاهانه از ارتقای زنان به سمت‌های بالاتر جلوگیری می‌کنند؟ یا این که موانع موجود بیشتر ناشی از عدم درک کافی از توانمندی‌های زنان در دستگاه قضائی است؟
متأسفانه، علی‌رغم توانمندی‌های زنان در این حوزه، این فرصت‌ها به‌طور کامل برای آنها فراهم نشده است.
چرا علی‌رغم تایید بسیاری از فقها، نهادهای قضائی ایران همچنان به زنان اجازه قضاوت در سطوح بالاتر را نمی‌دهند؟ چه عواملی در این عدم تغییر نقش‌ها دخیل هستند؟
در خصوص دادرسی در اسلام نیز باید گفت که بسیاری از فقها به زنان اجازه قضاوت داده‌اند، اما در عمل برخی نهادها و مسئولان قضائی به دلایل مختلف، از اعطای این نقش به زنان خودداری می‌کنند.
اگرچه در سال‌های اخیر در سطح بین‌المللی، برخی تلاش دارند تا پیشرفت‌های ایران در زمینه حضور زنان در دستگاه قضایی را به نمایش بگذارند، اما واقعیت‌های موجود نشان‌دهنده چالش‌های جدی است که زنان در این حوزه با آن مواجه هستند. به عنوان مثال، با وجود اینکه زنان در برخی موقعیت‌های قضائی مشغول به کار هستند، هنوز در بسیاری از سمت‌های کلیدی، همچون دادگاه‌های جنایی، هیچ نقشی برای آنها وجود ندارد.
همین ماجرای کمبود حضور زنان در دادگاه‌های جنایی و حتی در هیئت‌های منصفه، که به‌ویژه در دادگاه‌های مطبوعاتی یا سیاسی مشاهده می‌شود، نشان‌دهنده محدودیت‌های جدی است که دستگاه قضایی برای حضور زنان قائل است. در ایران، تا کنون هیچ‌گاه زنی را در هیئت منصفه ندیده‌ایم، در حالی که این مسئله در بسیاری از کشورها به‌طور طبیعی حل شده است.
فکر می‌کنید دستگاه قضایی ایران آماده است تا تغییرات اساسی را در سیاست‌های خود برای ارتقای زنان در دستگاه قضائی پیاده‌سازی کند؟ یا اینکه همچنان با موانع فرهنگی و قانونی در برابر این تغییرات مواجه است؟
نکته‌ای که باید در اینجا به آن توجه شود، این است که دستگاه قضایی ایران باید تکلیف خود را روشن کند. آیا قصد دارد که به زنان در سمت‌های قضائی جایگاه بدهد یا اینکه تصمیم به محدود کردن حضور آنها دارد؟ اگر قرار است محدودیتی وجود داشته باشد، باید به‌طور شفاف اعلام شود و از اعلام‌های بی‌پایه و اساس که فقط برای نمایش وضعیت بهتر به افکار عمومی است، خودداری شود.
در نهایت، باید گفت که این موضوع به یک سیاست کلان نیاز دارد که دستگاه قضایی ایران باید برای آن یک تصمیم جدی اتخاذ کند. حالا اینکه در سریالی مانند «محکوم» چنین چیزی را نشان داده اتفاق خوبی است شاید فتح بابی شد برای توجه بیشتر به زنان در دستگاه قضایی.
۲۳۳۲۳۳
